Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR

polcz

Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
(dokument zatwierdzony uchwałą Rady Naczelnej ZHR nr 77/4 z dnia 26 listopada 2005 r.)

Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej powstał
w 1989 roku. Na płaszczyźnie ideowej i programowej
jest kontynuatorem tradycji i myśli wychowawczej wielu
pokoleń harcerek i harcerzy. Kontynuacja ta opiera się
nie tylko na przyjęciu tradycji i spuścizny intelektualnej,
ale także na czynnym zaangażowaniu harcerek i harcerzy,
z których najstarsi złożyli Przyrzeczenie Harcerskie
jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Harcerski ideał wychowawczy został przedstawiony
w postaci Prawa Harcerskiego. Źródłem tworzących
go wartości jest Dekalog, a treść dziesięciu punktów
Prawa stanowi rozwinięcie Przykazań Bożych, w tym
najważniejszego – przykazania Miłości. Tekst Prawa
i Przyrzeczenia Harcerskiego stosowany w ZHR pochodzi
z roku 1936. Jego treść przez całe dziesięciolecia
była elementem stanowiącym o tożsamości polskiego
harcerstwa i świadczącym zarazem o jego aktualności
w różnych okresach najnowszej historii Polski.
Rozumienie treści zawartych w Prawie Harcerskim
kształtowało się począwszy od źródeł harcerstwa wypływających
m.in. z działalności organizacji moralnowychowawczych
i niepodległościowych (takich jak
„Eleusis”, „Sokół” i „Zarzewie”), przez zaangażowanie
całego harcerstwa w wojnie polsko-bolszewickiej
w roku 1920, najświetniejsze lata ruchu harcerskiego
w dwudziestoleciu międzywojennym, a także późniejsze
okresy wielkich prób: okupacji hitlerowskiej (działalność
Szarych Szeregów, Hufców Polskich czy Związku
Koniczyn) oraz rządów systemu sowieckiego w Polsce,
kiedy treści zawarte w Prawie Harcerskim pozwoliły
przechować harcerskie ideały w sercach pełniących
służbę Bogu i Polsce harcerek i harcerzy. Wielką rolę
Prawo Harcerskie odegrało również w okresie odzyskiwania
przez Polskę suwerenności, kiedy tekstem
Prawa z 1936 roku posługiwali się harcerki i harcerze
ze środowisk tworzących później ZHR: Kręgów Instruktorów
Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, Ruchu
Harcerskiego, Niezależnego Ruchu Harcerskiego i innych
niezależnych organizacji lat 80-tych. Ważną rolę
w ponownym odczytaniu treści naszego Prawa miało
nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II, który w trudnym
czasie komunizmu i późniejszych przemian wskazał
nam wspaniałą, choć niełatwą drogę prowadzącą
do Prawdy, Dobra i Piękna, poprzez umiłowanie Boga,
Polski i Bliźnich.
Prawo Harcerskie brzmi następująco:
1. Harcerka/Harcerz służy Bogu i Polsce i sumiennie
spełnia swoje obowiązki.
2. Na słowie harcerki/harcerza polegaj jak na Zawiszy.
3. Harcerka/Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc
bliźnim.
4. Harcerka/Harcerz w każdym widzi bliźniego,
a za brata uważa każdego innego harcerza.
5. Harcerka/Harcerz postępuje po rycersku.
6. Harcerka/Harcerz miłuje przyrodę i stara się
ją poznać.
7. Harcerka/Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom
i wszystkim swoim przełożonym.
8. Harcerka/Harcerz jest zawsze pogodny.
9. Harcerka/Harcerz jest oszczędny i ofiarny.
10. Harcerka/Harcerz jest czysty w myśli, mowie
i uczynkach, nie pali tytoniu i nie pije napojów
alkoholowych.
W sposób szczególny harcerska idea i metoda wychowawcza
znajdują odzwierciedlenie w Przyrzeczeniu
Harcerskim. Rota Przyrzeczenia rozpoczynająca się
od słów „Mam szczerą wolę…” wskazuje na personalistyczny
charakter harcerstwa, podkreśla wolność, godność
i rangę osoby jako Dziecka Bożego obdarzonego
wolną wolą, a nakaz pełnienia służby „całym życiem”
warunkuje istnieniem płynącej z wnętrza człowieka
szczerej woli.
Przyrzeczenie Harcerskie brzmi:
Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę
Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim,
być posłusznym Prawu Harcerskiemu.
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej podjął w latach
dziewięćdziesiątych i kontynuuje do dziś zadanie
propagowania harcerskich ideałów: Prawa i Przyrze-
I. Podstawy ideowe wychowania harcerskiego w ZHR
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
4
czenia Harcerskiego w środowiskach polskich na Wschodzie,
gdzie wspiera od początku odtwarzające się harcerstwo
na Litwie, Łotwie, Ukrainie, Białorusi, a także
w Estonii, Mołdawii i Kazachstanie.
W gromadach zuchowych (najmłodszym poziomie
wiekowym) rozpoczyna się pracę wychowawczą w oparciu
o Prawo Zucha stanowiące dostosowaną do wieku
odbiorców wykładnię tych samych prawd i ideałów,
na których opiera się Prawo Harcerskie.
Prawo Zucha ujęte zostało w następujących
słowach:
1. Zuch kocha Boga i Polskę.
2. Zuch jest dzielny.
3. Zuch mówi prawdę.
4. Zuch pamięta o swoich obowiązkach.
5. Wszystkim z zuchem jest dobrze.
6. Zuch stara się być coraz lepszy.
Rolę wartości chrześcijańskich w realizowanym
w ZHR systemie wychowawczym, w sposób jednoznaczny
opisuje jego Statut określający, iż instruktorami
Związku mogą być wyłącznie chrześcijanie. Drogowskazem
na drodze formowania chrześcijańskiego i ogólnoludzkiego
jest Patron Harcerstwa bł. ks. podharcmistrz
Stefan Wincenty Frelichowski. Wiele wskazań i zadań dla
naszej pracy odnajdujemy w nauczaniu Ojca Świętego
Jana Pawła II, szczególnie w Jego słowach kierowanych
do młodych i do Harcerstwa.
Podstawy ideowe harcerskiego systemu wychowawczego
opierają się na wyrażonej przez każdego członka
Związku woli służby Bogu, Polsce i bliźnim. Tak rozumiana
służba Bogu to identyfikowanie się z zasadami
wyznawanej wiary i wypełnianie wynikających z niej
obowiązków, służba Polsce oznaczająca powinności patriotyczne
i obywatelskie, a także służba bliźnim oparta
na poczuciu przynależności i współodpowiedzialności
za wspólnoty, w których harcerka czy harcerz żyją
– wspólnotę ogólnoludzką, narodową, lokalną i wreszcie
najbliższą – rodzinę. Dzięki takiej postawie harcerze stają
się użyteczni jako obywatele – czynni, odpowiedzialni,
aktywni uczestnicy życia społecznego. Z nakazów służby
bliźniemu wypływa również nakaz służby sobie rozumiany
jako odpowiedzialność za własny, zgodny z ideałami
harcerskimi rozwój.
Odwołując się do teorii pedagogicznych, podstawą
wychowania harcerskiego jest personalizm chrześcijański,
który bierze pod uwagę odrębność i jedyność osoby
ludzkiej. W wymiarze pedagogicznym personalizm porządkuje
relację pomiędzy samodoskonaleniem, służbą
oraz celami wychowania i wyjaśnia, iż człowiek jest istotą
potencjalną, a zatem dynamiczną. Oznacza to, że zawsze
jest on w stanie postąpić o krok dalej na drodze realizacji
swojego powołania. Człowiek zmierza ku pełni w sposób
najdoskonalszy, gdy ofiarowuje siebie w służbie. Jednak
by móc służyć drugiemu, by móc nachylić swoją wolną
wolę ku bliźniemu, człowiek musi w pełni sobą rozporządzać,
w pełni odpowiadać za siebie i swoje wybory.
Temu celowi służy samodoskonalenie we wszystkich
wymiarach: duchowym, emocjonalnym, intelektualnym,
fizycznym i społecznym. Zatem człowiek nie inwestuje
w siebie oprócz służby bliźniemu, lecz po to, by móc
służyć jak najbardziej umiejętnie, odpowiedzialnie, niezawodnie,
uczciwie, bezinteresownie.
Cele ideowo-wychowawcze ZHR – stowarzyszenia
posiadającego status organizacji pożytku publicznego
– zapisane są w Statucie ZHR, zaś zasady i metody
ich realizacji określone są w regulaminach wewnętrznych
określających ustrój i strukturę organizacji.
5
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Harcerstwo ma na celu wychowanie metodą harcerską
– w myśl Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego
– dzielnych, prawych i zdolnych do poświęceń ludzi.
W wychowaniu harcerskim chodzi przede wszystkim
o stwarzanie warunków do harmonijnego i pełnego
rozwoju człowieka we wszystkich obszarach
jego osobowości: duchowym, emocjonalnym, intelektualnym
i fizycznym oraz pomoc w odnalezieniu
miejsca w społeczeństwie prowadzącego ku spełnieniu
człowieka jako osoby ludzkiej. Cechą wychowania
harcerskiego jest szczególne uwrażliwienie młodego
pokolenia na przyjmowanie postaw i realizację działań
najbardziej potrzebnych współczesnej Polsce.
W szczególności chodzi o:
1. Dawanie świadectwa wiary i zasad chrześcijańskich
w życiu codziennym i harcerskiej służbie.
2. Przysposobienie do służby bliźniemu w miłości
i wierności poczynań;
3. Włączenie się w budowę cywilizacji życia i miłości,
kształtowanie postaw szacunku dla życia od poczęcia
aż do naturalnej śmierci.
4. Rozwijanie postawy aktywnej obrony prawdy i walki
ze złem i przeciwstawiania się relatywizmowi,
zakłamaniu, korupcji, przemocy.
5. Rozwijanie pogody ducha, entuzjazmu i optymizmu,
siły woli i wytrwałości oraz umiejętności wyznaczania
sobie realnych celów.
6. Wychowanie do dialogu z drugim człowiekiem,
począwszy od wzajemnej akceptacji i zrozumienia
opartych na szacunku dla godności osoby, poprzez
budowanie więzi międzyludzkich i animację wspólnych
działań aż po tworzenie wspólnot.
7. Wychowanie do świadomego szukania swojego powołania,
w tym w szczególny sposób do ugruntowania
podstawowego powołania do współtworzenia własnej
rodziny i współodpowiedzialności za nią oraz do wypełniania
przypadających w tej rodzinie funkcji.
8. Kształtowanie zmysłu obywatelskiego i cnót społecznych:
odpowiedzialności za swoje czyny
i za wspólnotę, aktywności społecznej, pracowitości,
rzetelności, odwagi i poświęcenia.
9. Kształtowanie szacunku dla pracy ludzkiej jako
wartości społecznej, fachowości i rzetelności wykonywania
każdej pracy.
10. Naukę praworządności opartej na umiłowaniu prawdy
we wszelkiej aktywności zarówno prywatnej jak
i publicznej, przeciwstawianie się partykularnemu
i wypaczonemu tworzeniu i interpretowaniu prawa,
dążenie do ugruntowania autorytetu działań o charakterze
prawnym i legalnym oraz wdrażanie zasad
demokracji jako systemu regulującego stosunki międzyludzkie
dla dobra publicznego i indywidualnego
obywateli.
11. Wychowanie w duchu umiłowania ojczyzny i szacunku
do jej historii, odczytywanie i naukę postaw
patriotycznych we współczesnej rzeczywistości,
rozumienie i współtworzenie dorobku narodowego,
pielęgnowanie i pomnażanie dorobku kultury
i tradycji narodowej, idące w parze z otwarciem
na rzeczywiste wartości płynące z Europy i świata
oraz na problemy innych narodów.
12. Służbę wobec wspólnot i społeczeństwa, rozumianą
jako służba Bogu i służba Polsce, tworząca wśród
kultury współczesnego egoizmu obszar troski o pełne
wychowanie dzieci i młodzieży.
13. Wypełnianie społecznej roli ZHR (drużyn, hufców,
chorągwi i całego Związku) jako środowiska wychowania
i służby.
14. Publiczne zaistnienie przedstawicieli harcerstwa
w środowiskach społecznych, także jako wychowawców
oddziaływujących z pozycji etyki chrześcijańskiej.
15. Kształtowanie elit społecznych o wysokich normach
społecznych (ludzi mądrych, o dużym potencjale
intelektualnym, żyjących odważnie w zgodzie
z wartościami), kształtowanie uczuć, osobowości
i charakteru.
16. Prowadzenie działań profilaktycznych polegających
na promocji zdrowego stylu życia i dbałości o rozwój
fizyczny oraz zapobieganie zagrożeniom poprzez
rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami
życia.
II. Cele wychowania ZHR
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
6
Metoda harcerska jest prostym, spójnym i konkretnym
sposobem praktycznej realizacji harcerskiego
wychowania. Określa ona sposób zmierzania do celów
harcerskiej pracy, wyznacza zasady działania instruktorów
i całej organizacji, decyduje o sposobie realizacji
programu. Metoda harcerska opiera się o konsekwentnie
wynikające z siebie i wzajemnie powiązane elementy.
Poszczególne jej zasady i podstawowe środki użyte
razem stanowią jedność, której nie można dzielić
na mniejsze części. Nie można także z którejkolwiek
z nich zrezygnować bez ryzyka zaprzeczenia celowości
harcerskiej pracy. Metoda harcerska sięga początków
skautingu i harcerstwa polskiego, a doświadczenia
w jej stosowaniu wskazują, iż stanowi ona system skuteczny
i uniwersalny.
Kardynalne zasady metody harcerskiej:
1. Źródła metody harcerskiej miały miejsce w obserwacji
naturalnych skłonności i możliwości wychowanków.
Z tych źródeł wypływa pierwsza kardynalna
zasada metody harcerskiej: zasada naturalności.
Poszanowanie tej zasady powoduje, iż zamiast walczyć
z nieokiełznanym temperamentem młodych ludzi, zamiast
tępić ich naturalny, nie zawsze akceptowany przez
dorosłych styl życia, system wychowania harcerskiego
stara się go wykorzystać i zaprząc do pracy dla ich własnego
dobra, a pośrednio także dla dobra ogółu. Tworzone
w pracy harcerskiej sytuacje wychowawcze wykorzystują
cechy charakterystyczne dla wieku harcerek
i harcerzy: entuzjazm, pragnienie przygód i przeżyć.
2. Zgodnie z pierwszą zasadą metody, harcerski
system wychowawczy odwołuje się nie do abstrakcji,
ale do konkretnych cech i skłonności harcerek i harcerzy.
Rozwinięciem tej logiki jest druga kardynalna
zasada metody harcerskiej – zasada oddziaływania
od wewnątrz lub inaczej zasada indywidualizacji.
W myśl tej zasady nie tylko ogólnie znane, naturalne
skłonności młodych ludzi, ale również, czy raczej
przede wszystkim indywidualne możliwości, potrzeby
i oczekiwania każdego z nich, są podstawą prowadzonej
pracy wychowawczej. Zgodnie z tą zasadą harcerstwo
jest miejscem, w którym jednostkom stwarza się
warunki do rozwijania w sobie wartości osobistych
i społecznych, wartości, których zalążki tkwią w każdej
dziewczynie czy chłopaku. Metoda harcerska nakazuje
w każdym z nich szanować wolnego człowieka, brać
po uwagę to, kim jest, co czuje, o czym marzy. Harcerstwo
sprzyjać ma wyrażaniu się osobowości. Dlatego
w pracy harcerskiej tak bardzo uwzględnia się zainteresowania
oraz cechy charakteru młodych ludzi i wzbogaca
je w nowe, pozytywne elementy. Czyni się to w sposób
elastyczny, zależny od reakcji młodego człowieka,
którego oddziaływanie to dotyczy, tak by skutecznie
wydobywać z niego to wszystko, co drzemie w jego
duszy i jest dobre.
3. Aby postulaty zawarte w pierwszych dwóch
kardynalnych zasadach metody harcerskiej mogły
być skutecznie wypełniane, konieczne jest spełnienie
warunku określonego zasadą trzecią: zasadą dobrowolności
i świadomego stosunku do harcerstwa. Stanowi
ona, iż przynależność do organizacji harcerskiej
nie może być w żaden sposób narzucana z zewnątrz.
Najważniejsza jest gotowość i szczerość woli przyszłej
harcerki czy harcerza. Wraz z dobrowolną przynależnością,
za równie ważny uznaje się świadomy stosunek
do harcerstwa jego uczestników: zuchenek, zuchów,
harcerek, harcerzy, instruktorek i instruktorów. Poziom
tej świadomości jest zróżnicowany, zależnie od wieku,
rozwoju i możliwości. Jednak bez względu na te czynniki,
w każdej chwili swego harcerskiego życia młody
człowiek powinien wiedzieć, dlaczego należy postępować
tak, a nie inaczej. Z tych powodów tak wielką rolę
w wychowaniu harcerskim i w stosowaniu metody harcerskiej
odgrywa Prawo Harcerskie (u zuchów – Prawo
Zucha). Poprzez Prawo Harcerskie, harcerka i harcerz,
podejmują osobiste zobowiązanie postępowania w określony
sposób, a także przyjmują wobec grupy koleżanek
czy kolegów odpowiedzialność za dotrzymanie danego
słowa. Stałe utożsamianie się z harcerskimi wartościami
i wspieranie harcerek i harcerzy w dążeniu do tych
ideałów, czyni z Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego
skuteczny instrument w rozwoju młodych ludzi.
III. Metoda harcerska
7
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
4. Naturalność metody harcerskiej wymaga specy-
ficznych sposobów oddziaływania – ich ogólną cechę
oddaje doskonale kolejna kardynalna zasada metody
harcerskiej: zasada oddziaływania pośredniego,
czyli wychowanie przez czyn, a nie umoralniające pogadanki;
uczenie się przez działanie, a nie mówienie
o nim; doświadczanie przez przeżycie, a nie wykład.
Zasada ta sprzeciwia się podawaniu gotowej wiedzy
czy poglądów, zachęca natomiast harcerskich wodzów
do stwarzania praktycznych warunków i sytuacji stawiających
harcerki i harcerzy przed potrzebą czynu,
umożliwiających ich nieskrępowany rozwój, samodzielne
kształtowanie się i zbliżanie do celu-ideału opisanego
w Harcerskim Prawie. Najważniejszy w skutecznym
stosowaniu zasady oddziaływania pośredniego
jest przykład osobisty i postawa etyczna instruktora.
Stanowią one najpełniejszy i najskuteczniejszy sposób
realizacji zasady pośredniego oddziaływania. Ponieważ
źródłem kształtowania postaw są rozliczne, konkretne
sytuacje wychowawcze, jakie stwarza harcerski program,
szczególnie ważna w toku stosowania tej zasady
staje się dla instruktorów umiejętność odróżniania celów
od środków – umiejętność, która chroni ich przed
schodzeniem na manowce pracy wychowawczej. Zasada
pośredniości nie wyklucza stosowania w niewielkim
zakresie form bezpośredniego oddziaływania na wychowanka.
Musi to jednak odbywać się z zachowaniem
ściśle określonych form metodycznych i obrzędowych.
Przykładem może tu być obrzędowa gawęda dla harcerzy,
dyskusja w drużynie wędrowniczej przy obozowym
ognisku, czy indywidualna rozmowa drużynowego lub
kapelana z wychowankiem który naruszył obowiązujące
w harcerstwie normy etyczne.
5. Oczywistą konsekwencją zasady poprzedniej
jest zasada oddziaływania pozytywnego. Wychowując
przez przykład, należy opierać się na wskazaniach,
a nie zakazach, kreować przykłady postaw
zgodnych z harcerskimi ideałami, a nie szukać i piętnować
tych, którzy z Prawem Harcerskim niewiele mają
wspólnego. Zasada niniejsza pokazuje, że w wychowaniu
harcerskim chodzi o tworzenie warunków do rozwoju
dobra, a nie koncentrowanie się na zwalczaniu
zła. W harcerstwie nie ma miejsca na złość, nienawiść,
niszczenie. Jest natomiast poszukiwanie wszystkiego,
co w konkretnej osobie najlepsze i stymulowanie rozwoju
tego dobra.
6. Kolejną, ostatnią już zasadą nadającą harcerstwu
unikatowy charakter jest zasada wzajemności oddziaływań.
Według niej w harcerstwie granica pomiędzy
wychowankiem a wychowawcą nie jest ostra.
Instruktor oddziałuje na harcerzy jako starszy brat,
przyjaciel, przewodnik. Ale i harcerska gromada oddziałuje
na instruktora. Świadomi instruktorzy traktują
to jako nieocenioną pomoc w samowychowaniu. Oddziaływanie
drużyny w praktyce ma szczególne znaczenie
w kształtowaniu osobowości instruktora. Stanowiący
warunek dobrej pracy instruktorskiej udział w kursach
i seminariach nie jest w stanie go zastąpić. Stosowanie
tej zasady opiera się o propagowane w harcerstwie braterstwo
wszystkich harcerek i harcerzy. Innym przejawem
wzajemności oddziaływań są wpływy wzajemne
członków grup rówieśniczych – zastępów. Tworzone
w nich relacje, swoisty duch zastępu – oddziaływają
motywująco, wspierają budowanie wspólnego systemu
wartości i uwrażliwiają na potrzeby innych.
Podstawowe środki harcerskiej metody:
Podstawowymi środkami służącymi realizacji metody
harcerskiej są:
a) Wypływający z zasady naturalności i wzajemności
oddziaływań system zastępowy, czyli oddziaływanie
poprzez udział w małych, naturalnych grupach.
Ten środek metody harcerskiej, odróżniając w sposób
oczywisty harcerstwo od wielu innych organizacji wychowawczych,
odwołuje się do istnienia wśród młodych
ludzi małych grup dobranych na zasadzie przyjaźni,
więzów koleżeńskich, wspólnych zainteresowań
– z naturalnym wodzem na czele. Zastęp harcerski odpowiadający
rzeczywistej formie „bandy podwórkowej”,
której podsunięto harcerski tryb życia, owiany jest dodatkowo
atmosferą Harcerskiego Prawa Przyrzeczenia.
Jest on małą harcerską społecznością, w której indywidualności
poszczególnych jej członków mają możliwość
stykać się ze sobą, kształtować, zawiązywać więzi
przyjacielskie i społeczne. To, co dzieje się w zastępie
harcerskim: trwały charakter związków łączących
członków zastępu, ich identyfikacja z wspólnymi celami,
wzajemne dogłębne poznanie, zrozumienie w grupie
wraz z poczuciem wolności i spontaniczności – stanowi
idealną atmosferę do przekształcania się harcerki i harcerza
w dorosłego człowieka. Daje to możliwość twórczych
poszukiwań, prowadzi do samorządności, uczy
akceptacji wspólnych idei i odpowiedzialności. Dopiero
praca w zastępie prawdziwie pobudza samodzielność
i twórcze siły dziewcząt i chłopców. W systemie zastępowym
szczególną rolę odgrywają mali wodzowie
– zastępowi. Dzięki metodzie harcerskiej stają się oni,
wprawdzie nieświadomymi, ale zaangażowanymi i skutecznymi
wychowawcami. Charakter oddziaływań naturalnej
grupy i rola jej wodza zmienia się zależnie
od wieku jej członków, co znajduje swoje odzwierciedlenie
w metodyce pracy na poszczególnych poziomach
wiekowych.
b) wzorzec osobowy instruktora, w sferze idei
opisany w Prawie Harcerskim, a w praktyce uosabiający
się w postawie wodza – drużynowego, hufcowej
i hufcowego, komendantki i komendanta chorągwi, Naczelniczki
i Naczelnika. Sięgając do zasad naturalności
i pośredniości wychowania, przykład osobisty instruktora
stanowi najwłaściwszy sposób wskazywania postaw
propagowanych przez harcerski system wychowawczy.
Działanie tego środka, wzmacnianego ustawiczną pracą
nad sobą, umożliwia właściwe ukierunkowanie pracy
wychowawczej. Cała trudność i zarazem prostota
harcerskiego systemu wychowania wypływa z faktu,
iż wychowanie przez przykład osobisty udaje się naprawdę
jedynie wtedy, gdy postawa etyczna instruktora
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
8
wypływa z jego głębokich dążeń i przekonań. Jednocześnie
na poziomie hufców, chorągwi i całej Organizacji
wiele uwagi poświęca się pracy z instruktorami
służącej poszerzaniu wiedzy, rozwijaniu zainteresowań
i pasji, a także wspieraniu w rozwoju intelektualnym
i duchowym.
c) stopniowanie trudności jest środkiem głęboko
osadzonym w zasadzie indywidualizacji oddziaływań.
Stosowanie tego środka nakazuje, by programy i zajęcia
harcerskie, zależnie od wieku i umiejętności, służyły
stałemu doskonaleniu się. Zdarzenia i zajęcia, jakie pojawiają
się w pracy wychowawczej nie mogą się więc
powtarzać w sposób automatyczny – każda następna
sytuacja powinna przynosić nowe bodźce, umożliwiać
postęp i rozwój. Młodzi ludzie w naturalny sposób chcą
powiększać swoje zdolności, ale równocześnie potrzebują
do tego regularnych bodźców w postaci sukcesów.
Wyznaczane cele muszą stanowić wyzwanie, ale i być
zarazem celami osiągalnymi. Cel ambitny, jasno określony
i zarazem dający się osiągnąć jest najlepszą motywacją.
W oparciu o ten środek tworzy się w harcerstwie
m.in. systemy stopni i sprawności.
d) wychowanie w oparciu o przyrodę jako element
programu harcerskiego, wypływa bezpośrednio
z podstawowych zasad metody – szczególnie zasady
naturalności i pośredniości oddziaływań. Obserwacja
środowiska naturalnego, wytwarzanie emocjonalnego
stosunku do jego różnorodnych przejawów, ułatwia
wprowadzenie w pracy wychowawczej właściwego budowania
relacji młodego człowieka ze światem i rozłożenia
akcentów w tworzeniu systemu wartości.
Warunki dodatkowe:
Skuteczność harcerskiej metody wychowawczej
wymaga spełnienia kilku dodatkowych, istotnych warunków.
Jednym z nich jest partnerstwo instruktorów
i rodziców harcerek i harcerzy we wspólnym
dziele wychowania. Pierwszoplanową rolę w tym procesie
mają rodzice, gdyż to rodzina jest naturalnym
środowiskiem, w którym kształtuje się charakter i system
wartości młodego człowieka. W tak rozumianym
partnerstwie harcerstwo spełnia rolę służebną wobec
wychowania w rodzinie.
Dalszym warunkiem jest osobiste zaangażowanie
instruktorów wszystkich szczebli wynikające z ideowości
i poczucia służby, a nie zaspokajania prywatnych
potrzeb i ambicji. Stąd w ZHR wszystkie funkcje wychowawcze
od drużynowej/drużynowego aż do Przewodniczącego
Związku pełnione są społecznie, bez
jakiejkolwiek formy wynagrodzenia finansowego.
Ważnym elementem metody stosowanej w ZHR
jest równoległe działanie dwóch pionów wychowawczych
męskiego i żeńskiego, które powinny
ze sobą współpracować. Przyczyną takiego prowadzenia
pracy harcerskiej jest m.in. oparcie się o chrześcijański
model ról społecznych kobiety i mężczyzny,
co w związku z przekazywaniem postaw i wartości
przede wszystkim przez przykład osobisty instruktora,
wymaga osobnej pracy kobiet-wychowawców z dziewczętami
i mężczyzn – z chłopcami. Przyczyną takiego
podziału jest też występowanie odrębnych potrzeb,
warunków i możliwości psychofizycznych obu płci,
co wymaga stosowania odmiennych form i programów
pracy tak, aby jak najlepiej przygotować młodych ludzi
do przyszłych powołań życiowych.
Poziomy wiekowe:
W ZHR praca wychowawcza prowadzona jest w oddzielnych
poziomach wiekowych, co wynika z głębokich
różnic psychofizycznych dzieci i młodzieży w poszczególnych
okresach życia. Podział ten umożliwia stosowanie
odmiennej metodyki i form pracy dostosowanych
do różnic wiekowych.
1. Zuchy to dzieci w wieku od 7 do 10 lat, pracujące
w gromadzie (żeńskiej lub męskiej), a w trakcie zbiórek
w małych grupach – szóstkach. Zuchy poprzez zabawę,
która stanowi podstawę metodyki zuchowej, zdobywają
gwiazdki i sprawności, a wiedzę i umiejętności rozwijają
w kolejnych cyklach zabawowych, w których do konkretnej
fabuły dobiera się różnorodne formy pracy.
2. Harcerki i harcerze to młodzież w wieku od 11
do 14 lat, pracująca w drużynie (żeńskiej lub męskiej)
podzielonej na zastępy (6-10 osób), na czele których stoją
naturalni wodzowie – zastępowe i zastępowi. Poprzez
stawianie harcerek i harcerzy w sytuacjach wymagających
samodzielnego rozwiązywania problemów i przezwyciężania
przeciwności losu, rozwija się w nich wolę
pracy nad sobą, zdobywania wiedzy i umiejętności
na coraz wyższym poziomie. W drużynie narzędziem
pracy nad sobą są stopnie i sprawności harcerskie.
3. Wędrowniczki i wędrownicy to młodzież w wieku
od 15 do 18 lat. Pracuje ona drużynami żeńskimi
i męskimi. Realizacja pracy wychowawczej w oparciu
o system zastępowy przyjmuje odmienne formy niż
w drużynie harcerzy. Dopuszczalny jest zarówno stały
jak i doraźny, zmienny podział na patrole – dostosowany
do realizacji zadań wychowawczych i programowych,
a także podział na sekcje – powstałe w jednym konkretnym
celu lub skupiające uczestników o podobnych
zainteresowaniach. Istotą wędrownictwa jest samodoskonalenie
i poszukiwanie swojego miejsca w dorosłym
życiu, a także realizowana indywidualnie i w grupie
służba. Działania, które podejmują wędrowniczki i wędrownicy
często są dla nich wyczynem i przygodą
życia.
4. Harcerki starsze i harcerze starsi skupiają się
w tak zwanych kręgach harcerstwa starszego. W pracy
kręgów może występować koedukacja. Młode kobiety
i młodzi mężczyźni (minimum wieku 18 lat) wchodzą
wspólnie w dorosłe życie, pomagając sobie, dzieląc się
doświadczeniami i wiedzą podczas wspólnych dyskusji,
warsztatów, a także poprzez działania na rzecz społeczności
lokalnej. Kręgi zrzeszają też ludzi dojrzałych
pragnących kontynuować życie zgodnie z ideałami harcerskimi,
pozostać w gronie przyjaciół z lat młodości
i utrzymywać więź z organizacją harcerską.
9
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Programy harcerskie stwarzają warunki do oddziaływań
wychowawczych w kierunkach:
— pełnego i integralnego wychowania osoby,
— wychowania harcerki i harcerza do życia
w społeczeństwie, w tym do służby Bogu, Polsce
i bliźnim.
Programy te uwzględniają w pierwszej kolejności
etap rozwoju i indywidualne potrzeby wychowanka.
Wychowanie osoby
Kształtowanie osobowości jest działaniem w kierunku
integralnego rozwoju całego człowieka. Obejmuje
ono swym zasięgiem:
1. Rozwój duchowy
— kształtowanie postawy chrześcijańskiej, poznawanie
zasad wiary, poszukiwanie Stwórcy
przez dzieła stworzenia, umiejętność modlenia
się i kontemplacji, dzielenia się wiarą,
— budowanie wartości etycznych w oparciu o Dekalog
i Prawo Harcerskie,
— poznawanie i kształtowanie własnego powołania:
życia w rodzinie, życia konsekrowanego,
życia w samotnej służbie bliźniemu,
— kształtowanie braterstwa i poczucia honoru
– miłość bliźniego, odkrywanie godności drugiego
człowieka, solidarność i służebność, otwartość,
ufność, nawiązywanie prawidłowych
więzi z drugim człowiekiem.
2. Rozwój uczuciowo-emocjonalny
— poznanie własnej sfery uczuciowej, umiejętność
kierowania uczuciami, pielęgnowanie wrażliwości
(np. na piękno, cierpienie), uwalnianie ocen
i sądów spod wpływu uczuć,
— kształtowanie poczucia własnej wartości, poznanie
prawdy o sobie, akceptacja siebie, umiejętność
oceny swoich zachowań, poznanie granic
ludzkiej wolności – świadome posłuszeństwo,
gotowość do poświęceń,
— kształtowanie woli i charakteru (pracowitość,
rzetelność, wytrwałość, silna wola, odpowiedzialność,
przezorność, autentyzm i odwaga
podejmowanych działań, zdolność realizacji zamierzonych
celów),
— poznanie własnej sfery seksualności – kobiecości
lub męskości, ojcostwa i macierzyństwa, odkrywanie
znaczenia wierności, panowanie nad
popędami.
3. Rozwój intelektualny
— kształtowanie zdolności spostrzegania i kojarzenia
(sprawność zmysłów, umiejętność obserwacji,
dobra pamięć, szybka reakcja, umiejętność
koncentracji, zdolność kojarzenia),
— rozwijanie aktywności intelektualnej (poszukiwanie
prawdy, przezwyciężenie lenistwa myślowego),
poznanie swoich uzdolnień, rozszerzanie
zainteresowań, umiejętność przyswajania wiedzy
oraz analizy i syntezy, kreatywność, budowa
struktur myślowych, umiejętność wypowiadania
się, pogłębianie wiedzy i umiejętności m.in. poprzez
wykorzystywanie wiedzy teoretycznej),
— pobudzanie aktywności kulturalnej (poznawanie
dorobku kultury, umiejętność kształtowania
i odbierania przekazu myśli poprzez sztukę lub
literaturę).
4. Rozwój społeczny
— kształtowanie postawy aktywności społecznopolitycznej
(umiejętność obserwacji zjawisk
i zdarzeń, włączanie się w życie publiczne),
— rozwijanie umiejętności organizacyjnych, umiejętność
animacji działań w środowisku.
5. Rozwój fizyczny
— zdrowie, hart, sprawność fizyczna.
Wychowanie do służby
Realizacja integralnego wychowania człowieka
nie może dokonać się bez relacji wobec drugiej osoby
to jest: Boga Osobowego; Narodu, wspólnot i społeczności
lokalnych; własnej rodziny i każdego bliźniego.
1. Służba Bogu
— stosowanie w życiu codziennym zasad Dekalogu,
IV. Program pracy harcerskiej
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
10
— codzienna modlitwa i rozważania oraz udział
w praktykach religijnych,
— życzliwe dzielenie się wiarą z bliźnimi,
— aktywna obecność we wspólnocie ludzi wierzących.
2. Służba Polsce
— kształtowanie postawy patriotycznej zakorzenionej
w historii Polski i nakierowanej na przyszłość,
— kształtowanie postawy społecznej i obywatelskiej,
— rozwijanie postawy przedsiębiorczości i aktywności
zawodowej,
— promowanie dobrej nauki i dobrej pracy
na rzecz dobra wspólnego.
3. Służba bliźnim
— troska o własną rodzinę,
— troska o bliźniego, służba społeczna na rzecz
osób potrzebujących,
— aktywność w sytuacjach kryzysowych,
— dostrzeganie potrzeb w zakresie pól służby harcerskiej.
Istotą harcerskiego programu działania są przyciągające
młodych ludzi przedsięwzięcia i sytuacje, których
charakter umożliwia osiąganie celów wychowawczych
w myśl harcerskich ideałów i przy zastosowaniu
metody harcerskiej. W programie harcerskim można
wyróżnić elementy stałe oraz propozycje programowe
pojawiające się w odpowiedzi na aktualne potrzeby.
Wiele elementów programu harcerskiego wywodzi się
wprost z założeń poczynionych przez twórcę skautingu
lorda Roberta Baden-Powella, niemała część stanowi
dorobek harcerstwa polskiego gromadzony przez
dziesięciolecia. Program harcerski podlega ciągłemu
wzbogacaniu i rozwijaniu, gdyż każde pokolenie instruktorów
jest źródłem nowych oryginalnych pomysłów
programowych.
Podstawową zasadą tworzenia programu harcerskiego
jest to, że powstaje on bezpośrednio
w gromadach i drużynach. Program w gromadzie
zuchowej opracowuje drużynowy wraz z kadrą drużyny.
Program w drużynach harcerek / harcerzy opracowują
drużynowi, zwykle przy udziale zastępowych
działających w Zastępie Zastępowych.
Program w drużynach wędrowniczek / wędrowników
oraz Kręgach harcerstwa starszego opracowuje
drużynowa /drużynowy osoba przewodnicząca kręgowi
przy udziale członków drużyny / kręgu. Prawo drużynowego
do decydowania o programie drużyny, jest bardzo
ważnym atutem harcerskiej pracy. Dzięki temu działania
w poszczególnych drużynach są różnorodne, a zarazem
dostosowane do możliwości i potrzeb konkretnych
harcerek i harcerzy oraz lokalnego środowiska.
Hufce, chorągwie i organizacje tworzą programy
wspierające podległe im jednostki w prowadzeniu
pracy wychowawczej. Są to propozycje programowe
wynikające z potrzeb środowisk lub z projektów realizowanych
na poziomie całej organizacji. Jednostki nadrzędne
powinny zachęcać drużyny do udziału w tych
przedsięwzięciach, pozostawiając jednak drużynowemu
prawo do autonomicznej decyzji co do udziału drużyny
w poszczególnych imprezach czy akcjach.
Ze względu na konieczność wszechstronnego przygotowania
młodych ludzi do różnorodnych wyzwań
i sytuacji, które niesie rzeczywistość, program harcerski
przygotowany jest tak, aby zaspokajać potrzeby
z różnych obszarów zainteresowań, wiedzy i umiejętności.
Kierując się wymogiem atrakcyjności, harcerstwo
funkcjonuje na bardzo różnorodnych obszarach
działania: harcerzy spotkać można zarówno na szlaku
turystycznym, jak i na scenie teatru amatorskiego,
w szybowcu wykonującym podniebne akrobacje, jak
i w studio telewizyjnym podczas dyskusji o sprawach
publicznych. Wszystko, co może zainteresować młodych
ludzi, a pozostaje zgodne z duchem Prawa Harcerskiego
– może być częścią harcerskiego programu, którego
istotnym elementem pozostają przygoda i tajemniczość
wyrażająca się między innymi w tradycyjnych obrzędach
i zwyczajach każdej z drużyn.
Jednym ze stałych elementów, na którym w sposób
naturalny buduje się większość harcerskich programów
jest także bliskość przyrody, która ułatwia odwoływanie
się do fundamentalnych wartości oraz prawa naturalnego
i przywraca właściwe proporcje w relacjach
ja-świat. Puszczaństwo, stanowiące fundament harcerskiego
działania jest nie tylko przygodą, kształtowaniem
charakterów, sztuką przetrwania oraz okazją do wdrażania
postaw pozostających w zgodzie z zasadami ekologii.
Potrzeba bliskości przyrody sięga głębiej – pomaga
człowiekowi otoczonemu wytworami cywilizacji odkrywać
zatracone poczucie więzi ze światem, pozwala lepiej
zrozumieć miejsce człowieka w świecie, a poprzez
obserwację piękna i harmonii natury, bezpośrednio doświadczyć
wielkości Stwórcy oraz Jego bliskości – pod
kopułą rozgwieżdżonego nieba, wśród fal na pełnym
morzu, przy ogniu płonącym na polanie.
Wyrażająca się w programach pracy potrzeba
obcowania z naturą, przybiera takie formy pracy jak
wycieczki, rajdy, biwaki i obozy, których charakter dostosowany
jest do wieku i możliwości harcerek i harcerzy.
Turystyka i obozownictwo obok obserwacji
przyrody dają również możliwość poznawania nowych
miejsc obserwacji środowisk lokalnych i ich sposobu
życia, otwierania się na inne kultury, a także realizacji
wychowania patriotycznego. Równocześnie turystyka
i obozowanie służą wyzwalaniu osobistej aktywności,
pozwalają na opanowanie wielu praktycznych umiejętności
– technik harcerskich i sprzyjają tworzeniu całego
wachlarza sytuacji wychowawczych służących kształtowaniu
postaw i charakterów.
W programie harcerskim obowiązuje zasada ciągłości
pracy, która oznacza nieustanne wychowanie,
11
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
gotowość do pełnienia służby. Praktyczny wymiar tej
zasady związany jest z kontynuacją działań wychowawczych
zarówno podczas roku szkolnego jak i w czasie
wakacji. Praca śródroczna zwieńczona obozem nadaje
odpowiedni rytm pracy drużyny. Cykl pracy drużyny,
zwany rokiem harcerskim, obejmuje rekrutacje do drużyny,
cykl zbiórek i akcji śródrocznych, zimowisko
harcerskie lub zimowe zajęcia nieobozowe, oraz obóz
harcerski.
Istotną cechą harcerskiego programu jest oparcie
go na samodzielności drużyn, a także samodzielności
harcerek i harcerzy. Zaradność i odpowiedzialność
za siebie, za powierzone sobie osoby, a także środki
materialne, przygotowują młodych ludzi do kierowania
własnym życiem i poruszania się w rzeczywistości
rynkowej.
Samodzielność harcerek i harcerzy, dzięki harcerskiemu
braterstwu doskonale przekłada się na budowanie
wspólnoty. Współpraca i wzajemna pomoc,
działanie dla wspólnego dobra to kolejne cechy harcerskiego
programu. Pojęcie dobra wspólnego rozciąga
się również na otaczający świat. Nakaz służby płynący
z Harcerskiego Prawa i Przyrzeczenia wyraża się nie tylko
w podejmowaniu działań o oczywistym charakterze
pomocy innym jak np. służba ratownicza i porządkowa
na uroczystościach państwowych i kościelnych. Nakaz
ten oznacza także takie ukierunkowanie wszystkich
działań, aby były one pożyteczne, prowadziły ku dobru
w wymiarze doczesnym i ostatecznym.
Program pracy harcerskiej stanowić ma odpowiedź
na zmieniające się potrzeby dziecka, a potem młodego
człowieka. Dlatego w programach dużo miejsca zarezerwowano
na przedsięwzięcia umożliwiające racjonalizację
instynktu walki i współzawodnictwa, a także
dające możliwość samosprawdzenia się i motywujące
do rozwoju. Taką funkcję spełniają gry, zawody
i harce, które rozwijają również charakter i wolę,
zdrowie i siłę, wiedzę i umiejętności. W harcerstwie
każde zadanie może mieć charakter gry, zmagania się
i ćwiczenia. Stałym elementem tych form aktywności
jest ruch i wysiłek fizyczny oparty o reguły sportowej
gry. Sport i edukacja zdrowotna kształtują wśród harcerek
i harcerzy zdrowy tryb życia, troskę o sprawność
ciała i umysłu, którą potwierdza również ostatni punkt
Prawa Harcerskiego. Poza fizycznymi aspektami rozwoju
człowieka niezwykle istotne w tworzeniu programów
pracy jest odpowiadanie na intelektualne i kulturalne
potrzeby młodego człowieka, a także generowanie tych
potrzeb w coraz szerszym zakresie. Począwszy od nauki
piosenek harcerskich, przez inscenizacje, harcerski
teatr, prowadzenie harcerskich kronik, wyszywanie
sprawności i proporców, zdobnictwo następuje pobudzenie
wrażliwości w sferze artystycznej. Gawędy,
dyskusje, odpowiedni dobór indywidualnych lektur stymulują
naturalną ciekawość dziecka, prowokują do stawiania
pytań i poszukiwania na nie odpowiedzi.
Ważnym elementem harcerskiego programu jest obrzędowość
i tradycja harcerska. Stanowi element
identyfikujący dla członków oraz określa ogólne formy
i relacje wychowawcze, tworząc wewnętrzny język
komunikacji i organizacji danej jednostki harcerskiej.
Obrzędowość reguluje wszystkie elementy działania
– poprzez elementy porządku dnia pracy harcerskiej:
od pobudki z modlitwą przez apel harcerski, musztrę,
ognisko, bratnie słowo i w zwykłe pozdrowienie, pełnione
służby. Elementy o charakterze paramilitarnym
tak jak na przykład mundur i musztra wywodzą się
ze źródeł skautingu, który powstawał początkowo jako
służba pomocnicza młodych chłopców przy wojsku lub
z drużyn sokolich, odbywających ćwiczenia paramilitarne
w okresie działań niepodległościowych przed rokiem
1918. Wszystkie te elementy wchodzą w skład tradycji
i obrzędowości harcerskiej będącej swoistym językiem
organizacji i kształtu zewnętrznego wychowania.
Programy harcerskie nie są skostniałe. Oprócz
oczywistego korzystania z tradycyjnych, sprawdzonych
wzorców i form pracy, harcerstwo chętnie sięga
po współczesne treści i nowe rozwiązania. Aktualność
programu harcerskiego oznacza szybkie reagowania
na rozmaite wyzwania współczesności, gotowość
do podjęcia służby w sytuacjach kryzysowych, aktywny
udział we współczesnych problemach społecznych,
życiu środowiska lokalnego i orientację w problemach
współczesnego świata.
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
12
Program wychowania w gromadzie zuchowej
Podstawą wychowania w gromadzie zuchów
jest System Tęczy, autorski program opracowany przez
instruktorki i instruktorów ZHR w połowie lat dziewięćdziesiątych.
Drogowskazem jest tutaj Prawo Zuchowe, a kierunki
wychowania zuchowego można ująć w następujących
punktach:
— harmonijny rozwój duchowy, fizyczny, intelektualny,
— pomoc w uzyskaniu orientacji etycznej, w rozróżnianiu
dobrych i złych czynów,
— przybliżenie pojęcia „ojczyzna”, wyzwalanie
pierwszych uczuć patriotycznych,
— rozwój prawidłowych postaw wobec rodziców
(pomoc w domu, obowiązki, opiekuńczość),
— kształtowanie postaw użyteczności i chętnej pomocy
w odpowiedzi na odkrywane przez zucha
potrzeby innych ludzi,
— umiejętne współżycie z rówieśnikami – koleżeńskość,
— kształtowanie zaradności i samodzielności,
— wyzwalanie inicjatywy twórczej,
— umożliwienie aktywnego działania,
— wprowadzenie w tajniki przyrody,
— dbałość o rozwój fizyczny.
Program uwzględniający powyższe cele oparty
jest na płynnym przejściu pomiędzy poszczególnymi
etapami rozwoju zucha:
1. Wtajemniczanie w życie gromady – odnalezienie się
dziecka w grupie rówieśniczej innej niż klasa.
2. Rozwój zainteresowań i umiejętności – podejmowanie
konkretnych funkcji i zadań w gromadzie
i w domu.
3. Uwrażliwienie na drugiego człowieka – kształtowanie
potrzeby czynienia dobra dla innych.
Opisane etapy to trzy kolejno zdobywane gwiazdki
zuchowe. Ich wymagania zawierają cele przełożone
na język zrozumiałych dla dziecka konkretnych zadań.
Uzupełnieniem i poszerzeniem tych zadań są wymagania
zdobywanych przez zuchy sprawności. Wszystkie te
elementy, zapewniające dziecku stopniowy i harmonijny
rozwój, zawarte są systemie przejrzystym systemie
tęczy, w której każdy kolor oznacza inną sferę działalności:
— kolor czerwony – związany jest z uczuciem,
a więc Prawem Zucha, zwraca uwagę na koleżeńskość,
uczucia religijne – wychowanie religijne,
opiekuńczość,
— kolor żółty – wychowanie patriotyczne,
— kolor zielony – wychowanie w oparciu o kontakt
z przyrodą,
— kolor niebieski – wiąże się z otoczeniem zucha:
relacje ja – rodzina – ludzie wokół mnie,
— kolor fioletowy – to gromada, jej zwyczaje, obrzędy
i funkcje.
Praca w gromadach dostosowana jest do poziomu
wiekowego zuchów i opiera się przede wszystkim
na zabawie, poprzez którą realizowane są cele wychowawcze.
Praca wychowawcza w ciągu roku szkolnego
realizowana jest podczas regularnie odbywających się
cotygodniowych zbiórek gromady. Przywilejem wieku
dziecięcego jest życie w świecie fantazji i wyobraźni,
która pozwala na wcielanie się w różne postacie
ze świata ludzi, bajek i zwierząt. Tematy podsuwane
są w zależności od spraw, którymi żyją dzieci i które
podpowiada otaczająca rzeczywistość. Aby baśniowy
świat ożył, potrzebna jest odpowiednia atmosfera oraz
właściwie dobrane rekwizyty, gawęda i propozycja gry.
Wyobraźnia dziecka podpowiada resztę – tworzy fabułę.
Mądrze pokierowana fabuła tworzy temat na kilka
kolejnych zbiórek, które połączone zostają w cykl zabawowy
stanowiący podstawową jednostkę programu
pracy rocznej. Zwieńczeniem całorocznej pracy gromady
jest uczestnictwo w kilkunastodniowej kolonii letniej.
Szczególnie ważna w drużynie zuchowej jest ciepła
i serdeczna atmosfera, która sprawia, że zuchy chętnie
przychodzą na zbiórkę. Odpowiedzialni za jej stworzenie
są drużynowa/drużynowy zwani wodzami zuchowymi,
darzeni przez swoich wychowanków ogromnym
zaufaniem i autorytetem. Po okresie bycia zuchem,
zuch przechodzi do drużyny harcerskiej, do czego zostaje
wcześniej przygotowywany.
13
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program wychowania w drużynie harcerskiej
Program i metoda drużyn harcerek i drużyn harcerzy
dostosowana jest do przedziału wiekowego 11-14 lat.
Już od wielu lat harcerstwo zrzesza stosunkowo największy
procent młodego pokolenia w tym właśnie przedziale
wiekowym. Dlatego troska o program dla harcerek
i harcerzy stanowi szczególne wyzwanie dla Związku.
Wiek harcerek i harcerzy to wiek pierwszego
okresu dorastania, fascynacji i przygód. Wiek koleżeństwa
i nierzadko zawiązywania przyjaźni „na całe życie”.
Wiek jeszcze pewnej beztroski, choć równocześnie
ważnych wyborów: przejścia do gimnazjum i wyboru
szkoły średniej.
Z punktu widzenia harcerstwa to okres szczególnie
ważny. Następuje bowiem decyzja o głębszym zaangażowaniu
się i pozostaniu lub o odejściu i nierzadko
zmianie stylu życia. Jest to okres, w którym harcerstwo
może skutecznie przyciągnąć do wartości, które chce
zaszczepić, choć nie zawsze musi się to wiązać z pozostaniem
w organizacji „na całe życie”.
Oczy i umysł młodego człowieka nie są wprost
zwrócone na wartości, które proponuje harcerstwo.
Harcerka/harcerz dostrzega raczej ciekawe propozycje
programowe, koleżeńską atmosferę. Imponuje mu
drużynowa/drużynowy oraz instruktorki i instruktorzy.
Nierzadko formułuje swoją ocenę harcerstwa przez
pryzmat działań zastępowej czy zastępowego. Zastępowi
ci z drużyny, czy też ci z obozowego zastępu są dla
wychowanka swoistą wizytówką całego Związku.
Treścią pracy drużyny są wówczas przede wszystkim
techniki harcerskie, biwakowanie i wycieczkowanie,
musztra oraz w – odpowiedniej proporcji – służba.
Jako formy pracy pojawiają się: zbiórka zastępu
i zbiórka drużyny, wycieczki, biwaki, zimowiska i to,
co jest bez wątpienia najważniejsze: obóz harcerski.
Oczekiwania i możliwości psychofizyczne młodego
człowieka oraz stanowiące jego dzień powszedni
podstawowe obowiązki szkolne i rodzinne powodują,
że w sposób naturalny w harcerstwie szukać on będzie
dopełnienia tego, czego mu brakuje. Zwykle jest to poszukiwanie
innych form zabawy i przygody opartej
o współpracę z rówieśnikami i harcerskimi przełożonymi,
którzy z racji niewielkiej różnicy wieku, znajdują
z nim wspólny język i mogą pracując, pod kierunkiem
drużynowych i innych doświadczonych wychowawców
odnosić spore sukcesy wychowawcze.
Podstawową formą pracy drużyny są odbywające
się regularnie zbiórki zastępów. Mogą one przybierać
różne formy – od spotkań w harcówce, poprzez zbiórki
w mieście, w terenie, aż po wycieczki i biwaki. Zbiórki
drużyny odbywają się zwykle raz lub dwa razy w miesiącu
i podobnie jak zbiórki zastępów mogą przybierać
najrozmaitsze formy, ograniczone jedynie pomysłowością
drużynowych. Oprócz zbiórek drużyna pełni
służbę, oraz uczestniczy w imprezach organizowanych
przez jednostki nadrzędne – hufiec, czy chorągiew. Ukoronowaniem
pracy śródrocznej są wyjazdy na zimowisko
i obóz.
Wszystkie formy pracy realizowane są zgodnie z metodą
harcerską, a nadrzędnym ich celem jest wychowanie
młodego człowieka. Jednym z najważniejszych
środków wychowawczych jest system stopni harcerskich
i powiązane z nim sprawności. To ich zdobywanie
jest dla harcerzy motywacją do nieustannego rozwoju
i pracy nad sobą. W drużynie harcerzy zdobywane
są stopnie młodzika, wywiadowcy i ćwika. W drużynie
harcerek odpowiednio: ochotniczki, tropicielki, samarytanki.
Następne – harcerz orli/wędrowniczka i harcerz/
harcerka Rzeczypospolitej to najczęściej etapy rozwoju
wędrowniczki i wędrownika oraz harcerek i harcerzy
starszych.
Program wychowania w drużynie harcerskiej i ściśle
związana z nim metoda, szczególny nacisk powinna
kłaść na:
— podstawowe szkolenie harcerskie związane
z umiejętnością noszenia munduru, musztry
i zachowania się w drużynie, nauka piosenki
harcerskiej,
— budowanie więzi z zastępem i drużyną poprzez
obrzędowość harcerską, zdobywanie wyróżników
i oznaczeń, odwołanie do historii i tradycji,
wskazywanie harcerskich bohaterów,
— aktywność fizyczną i ruchową realizowaną w zadaniach
związanych z technikami harcerskimi,
a więc: gry w harcówce, zabawy ruchowe, gry
sportowe, zwiady terenowe, terenowe gry harcerskie,
wycieczki turystyczne i krajoznawcze,
wycieczki specjalistyczne: górskie, rowerowe,
kajakowe, marsze i biegi terenowe, biwaki i wyprawy,
— przygotowanie i organizacja zimowisk i stacjonarnych
obozów harcerskich,
— realizację zadań harcerskiej służby w ciągu
roku oraz na obozach.
Warto pamiętać, że poprawna realizacja programu
w dużej mierze zależy od mistrzowskiego władania metodą
i pomysłowości drużynowych.
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
14
Program wędrowniczy
Przez wędrowniczki i wędrowników określa się
w Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej młodzież w wieku
15-18 lat skupioną w drużynach wędrowniczek oraz
drużynach wędrowników. Przez szereg lat w powojennej
Polsce metodyka wędrownicza nie była stosowana (choć
istniało wiele drużyn, które stosowały jej elementy) i została
na nowo opracowana w początkach lat 90-tych w naszym
Związku. Liczba drużyn wędrowniczek i wędrowników
jest obecnie mniejsza niż liczba drużyn harcerskich,
ale ich potencjał i znaczenie w Związku ciągle rośnie.
Wędrownictwo, z racji zrzeszania młodzieży znajdującej
się u progu samodzielności, jest harcerstwem
bardziej dojrzałym. Znajduje to odzwierciedlenie w innej
formie organizacji drużyny, większej indywidualizacji
pracy wychowawczej i programowej, znacznie silniejszym
niż na niższych poziomach zaakcentowaniu
służby w programie drużyny. W drużynie wędrowniczej
szczególny akcent kładzie się na pogłębienie
przekazywanych treści ideowych i wychowawczych.
Do ich przekazywania stosuje się zasadniczo inne formy
metodyczne niż w drużynie harcerskiej.
Nazwa wędrownictwo nawiązuje do charakterystycznej
dla tego wieku chęci wędrowania, uprawiania
turystyki, trampingu, włóczęgi. „Wędrowanie” ma
też głębsze znaczenie, odnosi się bowiem do szukania
swojego miejsca w życiu dorosłym, zawodu, powołania,
misji życiowej. Drużyna wędrownicza staje się środowiskiem
realizacji zainteresowań i celów poszczególnych
uczestników. W największej mierze inwencja programowa
pochodzi od drużynowych.
Główne cechy programu drużyny wędrowniczej
to wyczyn, wędrowanie i służba, a obszary działania
to równomierny rozwój ducha, ciała i umysłu.
Wychowanie wędrowniczki/ wędrownika obejmuje
trzy etapy:
— formację osoby, skupiającą się w dużej mierze
na pracy nad sobą i wyrobieniu harcerskiego
stylu,
— przygotowanie do służby indywidualnej, która wyraża
się w dalszej pracy nad sobą i pozyskiwaniu
umiejętności niezbędnych do pełnienia służby,
— pełnienie służby indywidualnej poza drużyną (w
harcerstwie lub wobec adresata spoza harcerstwa)
z zachowaniem pracy w drużynie wędrowniczej.
Program wędrowniczy zwykle koncentruje się wokół
następujących aktywności (dziedzin):
— szkolenie podstawowe w zakresie noszenia munduru,
musztry i zasad harcerskich, oraz uzupełniający
kurs w zakresie technik harcerskich jako
wprowadzenie do zasad wędrownictwa,
— budowanie więzi z drużyną i Związkiem poprzez
świadomą akceptację harcerskich ideałów, stosowanie
właściwych dla wieku wędrowniczego
form obrzędowości harcerskiej, zdobywanie
wyróżników i oznaczeń, dyskusję o historii i tradycji
harcerskiej, wskazywanie bohaterskich
postaw harcerzy i młodzieży polskiej,
— kształtowanie postawy czynnego zaangażowania
w życie społeczne i promowania patriotycznych
zachowań podczas obchodów świąt narodowych
i w ważnych momentach historycznych,
— szkolenie oraz realizacja na poziomie mistrzowskim
lub profesjonalnym wybranych technik wędrowniczych:
wędrówki pieszej, wędrówki górskiej,
wędrówki rowerowej, pływania, wędrówki
kajakowej, żeglarstwa, jazdy na nartach, uzupełniająco
wybranych gier i dyscyplin sportowych,
— organizacja szkolenia i warsztatów jak również
pełnienia służby z zakresu technik ratownictwa
medycznego, technik łączności i komputerowych,
technik audiowizualnych i innych,
— warsztaty oraz zajęcia na poziomie mistrzowskim
lub profesjonalnym w zakresie form kultury,
takich jak teatr, taniec, piosenka, sztuki
plastyczne i inne,
— rozbudzanie zainteresowań profesjonalnych
i zawodowych, organizacja spotkań z osobami
profesjonalnie związanymi z konkretnym zawodem
(np. prawnik, polityk, menadżer, biznesmen),
dyskusja o etyce zawodowej,
— działania integrujące drużynę, współpraca z innymi
drużynami wędrowniczymi, organizacja
życia towarzyskiego i kulturalnego,
— problematyka rodzinna, przygotowanie do pełnienia
funkcji małżonków i rodziców, wybór
swojego powołania życiowego,
— realizacja zadań i gotowość do samodzielnej
i świadomej służby wynikającej z potrzeb społeczności
lokalnej jak również zadań okolicznościowych,
nadzwyczajnych i wynikających
z kryzysów i zagrożeń,
— przygotowanie i organizacja zimowisk, stacjonarnych
oraz wędrownych obozów harcerskich, wypraw
zagranicznych i wypraw specjalistycznych,
— podejmowanie służby dla umacniania i odtwarzania
drużyn harcerskich na Wschodzie,
— realizacja programu duszpasterskiego w ciągu
roku harcerskiego jak i na obozie, współpraca
z kapelanem, właściwe stosowanie form religijnych,
udział i służba w trakcie uroczystości
religijnych.
Obok systemu stopni harcerskich, ważnym elementem
systemu wędrowniczego jest zdobywanie naramiennika
wędrowniczego – znaku przynależności
do społeczności wędrowniczek i wędrowników. System
sprawności dla wędrowniczek i wędrowników przewiduje
zdobywanie sprawności na poziomie mistrzowskim,
a także państwowych uprawnień specjalistycznych. Metoda
wędrownicza obejmuje również sprawności indywidualne
z zakresu kształcenia woli, charakteru i hartu
ducha oraz próby wodzowskie.
15
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program dla harcerek i harcerzy dorosłych
Głównym celem harcerstwa jest wychowywanie
młodych ludzi. Organizacja harcerska, oddziałuje także
na osoby dorosłe: instruktorki i instruktorów harcerskich
we wszelkiego rodzaju jednostkach harcerskich
i na wszystkich szczeblach harcerskich władz oraz harcerki
i harcerzy starszych nie będących instruktorami
– w kręgach harcerstwa starszego.
Mimo, iż w ZHR w sposób oczywisty dostrzec można
rozróżnienie pomiędzy uczestnikami czyli zuchami,
harcerzami i wędrownikami, będącymi przede wszystkim
wychowankami (choć jedna z zasad metody harcerskiej,
zasada wzajemności oddziaływań również im
przyznaje rolę wychowawczą), a instruktorami – będącymi
przede wszystkim wychowawcami, to jednak funkcjonowanie
organizacji harcerskiej w sposób naturalny
buduje programy wychowawcze także dla instruktorek
i instruktorów. Zakładają one samorozwój i pracę nad
sobą jako elementy prób na kolejne stopnie instruktorskie,
a także najwyższy stopień harcerski – Harcerki /
Harcerza Rzeczypospolitej.
Oczywistym elementem programu wychowawczego
instruktorów jest udział w przejawach wewnątrzzwiązkowej
demokracji (wybory władz), a także bezpośrednim
kierowaniu poszczególnymi jednostkami Związku.
Ważną częścią programu staje się także udział
w licznych przedsięwzięciach o charakterze konferencji,
kursów i warsztatów, ale przede wszystkim – udział
w życiu środowisk instruktorskich, do których należą.
Środowiska te to grupy instruktorek i instruktorów z tych
samych jednostek: szczepów, hufców, a także specjalne
jednostki organizacyjne – kręgi instruktorskie, zrzeszające
i w sposób bardziej planowy organizujące wzajemne
oddziaływanie wychowawcze korpusu instruktorskiego.
Kręgi instruktorskie stanowią oparte na braterstwie
forum wymiany myśli, doświadczeń wychowawczych,
którego celem jest inspirowanie i wspomaganie rozwoju
indywidualnego instruktorek i instruktorów.
Kręgi harcerstwa starszego są jednostkami organizacyjnymi,
zrzeszającymi osoby pełnoletnie, zarówno
harcerki jak i harcerzy starszych. Celem harcerstwa
starszego jest tworzenie możliwości dla dalszego pełnego
rozwoju i podejmowania służby osobom pełnoletnim,
nie pełniącym służby instruktorskiej. Harcerstwo
starsze może być kontynuacją wcześniejszej harcerskiej
drogi, może również przyjmować osoby wcześniej
nie zrzeszone, które zechcą przyjąć – jako własny
– harcerski styl życia w duchu Prawa i Przyrzeczenia
Harcerskiego.
Nie ma bariery wiekowej dla osób pragnących
włączyć się w działanie harcerstwa starszego, choć
poszczególne kręgi mogą określić zasady przyjmowania
i zrzeszania członków, zgodnie z przyjętymi celami,
specyfiką działania i zadaniami programowymi.
Do głównych kierunków pracy programowej harcerstwa
starszego należy:
— budowanie środowiska wspierającego wszechstronny
rozwój osobisty,
— budowanie wspólnoty stanowiącej oparcie
w poszukiwaniu własnego powołania, w rozwiązywaniu
problemów i kształtowaniu zadań
życia codziennego,
— wzmacnianie formacji osobowej na płaszczyźnie
religijnej, moralnej, intelektualnej w kierunku
świadomej pracy nad sobą Harcerki / Harcerza
Rzeczpospolitej,
— realizacja zadań służby harcerskiej, zwłaszcza
tych, których ze względu na brak kwalifikacji,
odpowiedniego wieku czy pewnej stabilizacji
życiowej nie mogą podejmować wędrownicy;
w przypadku harcerzy starszych szczególnie
odpowiednie jest podejmowanie długofalowej
służby odpowiadającej potrzebom społeczności
lokalnej,
— propagowanie „na zewnątrz” idei harcerskiej,
etyki i wartości chrześcijańskich, a także dawanie
świadectwa chrześcijaństwa – poprzez przykład
osobisty członków i działania organizacyjne,
— przeprowadzenie podstawowego szkolenia
harcerskiego, równoważnego umiejętnościom
stopnia samarytanki/ćwika dla osób wcześniej
nie zrzeszonych, realizacja prób na stopnie Wędrowniczki/
Harcerza Orlego, Harcerki/Harcerza
Rzeczypospolitej,
— przygotowanie do pełnienia służby instruktorskiej,
wspieranie rozwoju instruktorskiego (realizacji
prób na stopnie instruktorskie, udziału
w kształceniu) lub do służby indywidualnej
na rzecz osób i społeczności spoza harcerstwa,
— współpraca z lokalnym środowiskiem harcerskim
(w ściśle określonym wymiarze)
— włączanie się w działania publiczne (w tym
patriotyczne) i zaangażowanie charakterystyce
sprawy społeczne,
— poszukiwanie i współpraca z autorytetami – duchowymi,
rodzinnymi, zawodowymi, społecznymi
i patriotycznymi.
Człowiek dorosły potrzebuje grona zaprzyjaźnionych
ludzi, środowiska osób o podobnych zasadach
życia, w którym mógłby znaleźć oparcie, realizować
osobisty rozwój, spędzać czas wolny, współorganizować
wypoczynek, współtworzyć wspólnotę religijną,
a nierzadko również podejmować działania na rzecz
społeczności lokalnej czy osób potrzebujących. Aby odpowiadać
na te potrzeby, w ramach harcerstwa starszego
należy tworzyć grupy o różnej specyfice, które będą
stawiały przed sobą cele ściśle odpowiadające potrzebom
i charakterystyce członków. Kręgiem harcerstwa
starszego będzie zatem zarówno harcerskie koło uczelniane,
drużyna akademicka (krąg akademicki), jak i krąg
małżeństw harcerskich czy krąg klerycki. Specyficzną
formą kręgu harcerstwa starszego może być również
krąg seniorów.
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
16
Podstawowym miejscem realizacji programu pracy
środowiska instruktorskiego jest hufiec, chorągiew lub
organizacja. W hufcu praca jest realizowana w kręgu
drużynowych, a na poziomie chorągwi wśród całego
korpusu instruktorskiego. Na poziomie organizacji Naczelniczka
i Naczelnik pracują odpowiednio z harcmistrzyniami
w Organizacji Harcerek lub harcmistrzami
w Organizacji Harcerzy, wypracowując cele i propozycje
pracy harcerskiej. Na każdym poziomie środowiska
instruktorek i instruktorów współpracują współtworząc
wspólne elementy wychowania harcerskiego.
Oprócz wyżej wymienionych elementów ważnymi
elementami programu pracy z instruktorkami i instruktorami
są:
— permanentne wzmacnianie formacji osoby wychowawcy,
— budowanie wspólnoty wychowawców, kształtujących
„przestrzeń wychowania” w harcerstwie
i w życiu publicznym Polski, budowanie
i wzmacnianie etosu korpusu instruktorskiego,
— przygotowanie instruktorek i instruktorów
na zagrożenia działań ideowych i wychowawczych,
— przekazywanie „depozytu harcerstwa” z jego
ideowością, historią, tradycją i metodą wychowawczą
w Polsce i poza jej granicami w środowiskach
polskich.
Poza programem wychowawczym dla instruktorek
i instruktorów prowadzone są działania przygotowujące
ich do pełnienia roli liderów, animatorów swoich środowisk
poprzez specjalistyczne szkolenia i kursy, zdobywanie
stopni instruktorskich oraz wiedzy z zakresu
zarządzania jednostkami i organizacji pracy.